آسیب‌شناسی انگاره وجوب همگانی امر به‌معروف و نهی از منکر

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشکده الهیات دانشگاه شهید چمران اهواز

چکیده

«کنترل اجتماعی» و «نظارت اجتماعی» از ضرورت‌های هر جامعه برای حفظ انسجام جامعه و محافظت از هنجارهای اجتماعی است که در تعالیم دینی نیز تحت عنوان «امر به‌معروف» و «نهی از منکر» مورد پذیرش و تاکید قرار گرفته است و در فقه اسلامی به‌عنوان واجب کفایی مورد پذیرش بسیاری از محققان و عالمان قرار گرفته است؛ با این وجود، بسیاری از محققان کوشیده‌اند برخی از مراحل این دو فریضه را وظیفه‌ای همگانی مطرح کنند و عموم مردم را موظف به انجام آن نمایند.
این مقاله بدون ورود به ادله‌ی فقهی، می‌کوشد با نگاهی به شواهد تاریخی و تجربیات اجرای این دو فریضه، پیامدهای اجتماعی همگانی‌شدن آن‌ها را در سه عنوان زیر بررسی نماید:
1. شیوع سطحی‌نگری و عوام‌زدگی 2. بی‌نظمی و اختلال نظام 3. محدد‌‌شدن دایره‌ی تاثیر.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Pathology of the Idea of Public Obligatoriness of Enjoining what is Right and Forbidding Evil

نویسنده [English]

  • Abdul Hussein Rezaei Rad
Associate Professor, Department of Jurisprudence and Foundations of Islamic Law, Faculty of Theology & Islamic Studies, Shahid Chamran University of Ahvaz
چکیده [English]

"Social control" and "social supervision" are the necessity for every society to maintain community cohesion and protect social norms. They are also accepted and emphasized in the religious teachings as "enjoining what is right" and "forbidding evil", and in Islamic jurisprudence, they have been accepted by many scholars as a collective duty. Nevertheless, many scholars have tried to introduce some of the stages of these two duties as a public obligation and make the public obligated to do them.
This article, without entering into the jurisprudential evidence, tries to examine the social consequences of their becoming public in the following three titles, by looking at the historical evidence and experiences of the implementation of these two obligations:
1. the prevalence of superficiality and populism; 2. disorder and disruption in the system 3. the limitation to the impact circle.

کلیدواژه‌ها [English]

  • enjoining what is right
  • forbidding evil
  • populism
  • system disruption
  1. قرآن کریم
  2. ابن‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد بن‌هبه‌الله (1378ق)، شرح نهج‌البلاغه، التحقیق: محمدابوالفضل ابراهیم، المطبعه، ج19، منشور: مکتبه آیت‌الله العظمی المرعشی النجفی، قم: دار احیاء الکتب العربیه.
  3. ابن‌اخوه، محمد بن‌احمد قریشی (1409ق)، معالم القریة فی احکام الحسبة، تحقیق: دکتر محمود شعبان، ج1، چ1، مصر: هئیت المصریه العامه للکتاب.
  4. ابن‌البراج، القاضی عبدالعزیز الطرابلسی (1406ق)، المهذب، تحقیق: به‌إشراف جعفر سبحانی، ج2، چ2، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
  5. ابن‌بطه عکبری، عبدالله (1409ق)، الابانه عن الشریعه الفرقه الناجیه، ج2، ریاض: دارالرأیه.
  6. ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن‌علی (1358ق)، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم‌‌، ج6 و 18، چ1، بیروت: دارصادر.
  7. ابن‌خلدون المغربی، عبدالرحمن (1352)، المقدمه ابن‌خلدون، ترجمه: محمدپروین گنابادی، ج1، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران.
  8. ابن‌سهل الرزاز الواسطی، اسلم (1406ق)، تاریخ واسط، محقق:کورکیس عواد، چ1، بیروت: عالم الکتب بیروت.
  9. ابن‌میمون، ابوبکر (1407ق)، شرح الارشاد، التحقیق: احمد حجازی و احمد سقا، قاهره: دارالاحیاء الکتب العربیه.
  10. ابویعلی، محمد بن‌حسین (1403ق)، الاحکام السلطانیه، تحقیق: محمدحامد فقهی، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  11. اشعری، علی (1366ق)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، تحقیق: محمدمحی‌الدین عبدالمجید، قاهره، دارالمعارف.
  12. اعتماد السلطنه، محمدحسن‌خان (1306ق)، الماثر و الآثار، تهران: دار الطباعه خاصه دولتی چاپ سنگی.
  13. البغدادی، الخطیب، احمد بن‌علی (بی‌تا)، تاریخ بغداد، چ2، بیروت: دارالکتب.
  14. البیابونی، احمد عزالدین (1405ق)، الامر بالمعروف و النهی عن‌المنکر، چ2، قاهره: دارالطباعه والترجمه.
  15. امام‌خمینی، سیدروح‌الله الموسوی (1361)، صحیفه نور‌‌، ج1، 9، 21، 20، 19، 18، مرکز مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی تهران: سازمان انتشار وآموزش انقلاب اسلامی.
  16. ـــــــــــــــــــــ (1379)، تحریر الوسیله، ج1، قم: نشر دارالعلم.
  17. پاکتچی، احمد و امیر جابری‌زاده (1380ش)، «امر به معروف و نهی از منکر» در: دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج10، تهران: بنیاد دایرة المعارف بزرگ اسلامی.
  18. تفتازانی، مسعود (1409ق)، شرح المقاصد، تحقیق: عبدالرحمن عمیره، ج5، بیروت: نشر عالم الکتب.
  19. الجزایری، سیدعبدالله بن‌نعمه‌الله (1170ق)، التحفه السنیه فی شرح نخبه المحسنیه (مخطوط)، نویسنده: فیض کاشانی، شارح: الجزایری، نسخه خطی میکروفیلم کتابخانه آستانه قدس به خط عبدالله نورالدین نعمه‌الله.
  20. الجوینی، عبدالملک (1369ق)، الارشاد، محقق: محمدیوسف موسی و علی عبدالعظیم عبدالحمید، قاهره: مکتبة الخانجی.
  21. حاجی‌خلیفه، مصطفی بن‌عبدالله الفلسطینی، الرومی الحنفی (1413ق)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج1، چ1، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  22. حاج‌حسین، حسین (1358ق)، النظم الاسلامیه، القاهره: مکتبه النهضه المصریه.
  23. حرعاملی، محمد بن‌حسن (1403ق)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، تصحیح و تعلیق: عبدالرحیم الربانی الشیرازی، ج11، چ3، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
  24. حسینی، ابو الفتح (1386)، مفتاح الباب، همراه باب حادی‌عشر علامةحلی، کوشش: محمدمهدی محقق، چ2، مشهد: موسسه آستان قدس رضوی.
  25. الحلی، یحیی ابن‌سعید (1386ق)، نزهة الناظر فی الجمع بین الاشیاء و النظائر، تحقیق: احمد الحسینی نورالدین الواعظی، النجف الاشرف: مطبعه الاداب.
  26. رشیدرضا، محمد (1412ق)، تفسیرالمنار، ج4، قم: مؤسسه دارلکتاب.
  27. رضایی‌راد، عبدالحسین (1386)، امر به‌معروف در ترازوی تاریخ، قم: بوستان کتاب.
  28. ـــــــــــــــــــــ (1387)، امر به‌معروف در ترازوی عقل، قم: بوستان کتاب.
  29. ـــــــــــــــــــــ، مبادی علم فقه، در حال چاپ، تهران: انتشارات مجد.
  30. محمدی ری‌شهری، محمد (1404ق)، میزان الحکمه، ج6، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
  31. زمخشری، محمود (بی‌تا)، الکشاف، ج1، بیروت: دارالمعرفه.
  32. زیدان، جرجی (1372)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه: علی جواهر کلام، چ7، تهران: مؤسسه مطبوعاتی امیرکبیر.
  33. سروش، عبدالکریم (1373)، حکمت و معیشت، تهران: موسسه فرهنگی صراط.
  34. سجستانی، امام احمد ابی‌داود (بی‌تا)، مسائل، تحقیق: محمد رشیدرضا، بیروت:دارالمعرفه.
  35. السیوری الحلی، مقداد بن‌عبدالله (1365)، کنزالعرفان فی فقه القران، تهران: المکتبه المرتضویه.
  36. شریعتی، علی (1378)، شیعه (مجموعه آثار 7)‌‌، چ7، تهران: نشر الهام.
  37. ـــــــــــــــــــــ (1390)، تنهایی علی، چ14، تهران: نشر دیدار.
  38. شهیدی، سیدجعفر (1374)، نهج‌البلاغه، ترجمه: سیدجعفر شهیدی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگ.
  39. الشیبانی، عبدالواحد محمد بن‌محمد (1415ق)، الکامل فی التاریخ، تحقیق: ابوالقداء عبدالله القاضی، ج9، چ1، بیروت: دار الکتب العلمیه.
  40. شیزری، عبدالرحمن بن‌نصر (1365ق)، نهایه الرتبه فی طلب الحسبه، قام علی نشره: السید الباز العرینی باشراف محمد مصطی زیاده، قاهره: مطبعه اللجنه للتألیف والترجمه والنشر.
  41. طوسی، ابوجعفر محمد بن‌الحسن بن‌علی (1400ق)، الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، تحقیق: حسن سعید مکتبه جامع چهلستون، چ1، قم: مطبعه خیام.
  42. علم‌الهدی العکبری، سیدمرتضی علی (1411ق)، الذخیره، تحقیق: احمد حسینی، ج3، قم: جامعه المدرسین حوزه علمیه.
  43. العکبری الحنبلی، عبدالحی بن احمد بن محمد ابن العماد (بی‌تا)، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  44. الغزالی، ابوحامد محمد بن‌محمد (1352ق)، احیاء علوم الدین، ج2، مصر: مطبعه العثمانیه المصریه.
  45. ـــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، کیمیای سعادت، مهاباد: انتشارات سیدیان.
  46. فیض‌الاسلام، علینقی (1383ق)، ترجمه و شرح نهج البلاغه امام علی(ع)، بی‌جا.
  47. قاضی، عبدالجبار (1384ق)، شرح اصول خمسه، تحقیق: عبدالکریم عثمان، قاهره: مکتبه وهبه.
  48. القاسمی، ظافر (1411ق)، نظام الحکم فی الشریعه الاسلامیه، بیروت: دارالنفاس.
  49. قطب‌الدین راوندی، ابی‌الحسین سعید بن‌هبة‌الله (1418ق)، قصص الانبیاء، تحقیق: میرزاغلامرضا عارفیان، چ2، قم: موسسه الهادی.
  50. قلقشندی، ابی‌العباس احمد ابن‌علی (بی‌تا)، صبح الاعشی فی صناعه الانشاء، ج3 و 9، قاهره: دار الکتب المصریه و وزاره الثقافیه القومیه.
  51. القمی، عباس (بی‌تا)، سفینه البحار و مدینه الحکم و الآثار، بیروت: دارتعارف للمطبوعات.
  52. لمبتون، آن. کی. اس (1380)، دولت و حکومت در اسلام، ترجمه وتحقیق: سیدعباس صالحی و محمد مهدی فقهی، تهران: نشر عروج.
  53. ماوردی، ابی‌الحسن علی بن‌محمدحبیب و قاضی ابویعلی، محمد بن‌حسین الفراء (1406ق)، احکام السلطانیه و الولایات الدینیه، ج2، قاهره: مکتب الاعلام الاسلامی.
  54. مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الانوار، ج100، چ2، بیروت: مؤسسه الوفاء.
  55. مسعودی، ابوالحسن علی بن‌حسین (1365ق)، مروج الذهب، مترجم: ابوالقاسم پاینده، ج4، چ2، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
  56. منتظری، حسینعلی (بی‌تا)، دراسات فی ولایه الفقیه وفقه الدوله الاسلامیه، ج1، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه‌.
  57. مطهری، مرتضی (1348)، حماسه حسینی، ج2، تهران: انتشارات صدرا.
  58. ـــــــــــــــــــــ (بی‌تا)، ده گفتار، قم: صدرا.
  59. شیخ‌مفید، النعمان محمد بن‌محمد (1401ق)، المقنعه، تحقیق: جماعة المدرسین، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
  60. منظورالاجداد، محمدحسین (1379)، مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست، تهران: نشر پژوهش.
  61. الناصری، ابوالعباس احمد بن‌خالد (1997م)، الاستقصاء لأخبار الدول المغرب الاقصی، محقق: جعفر الناصری و محمد الناصری، ج3، چ1، دارالکتاب دار البیضاء.
  62. نجفی، محمدحسن (1367)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محقق: عباس القوچانی، ج21، چ7، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
  63. النوری الطبرسی، میرزا (1409ق)، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، تحقیق: مؤسسه آل‌البیت لاحیاء التراث، ج2، الطبعه الثانیه. قم: موسسه آل‌البیت(ع).
  64. نویری، شهاب‌الدین احمد بن‌عبد الوهاب (بی‌تا)، نهایه الارب فی فنون الادب، ترجمه: دکتر محمود مهدوی دامغانی، ج6، چ1، قاهره: دارالکتب المصریه.
  65. همایون، محمدهادی (1374)، تبلیغات یک‌واژه در دو حوزه، بی‌جا، تهران: مرکز نشر فرهنگی سازمان تبلیغات.
  66. باهر، محمد (1370)، «امر به‌معروف در جهان عرب»، مجله: ترجمان سیاسی، ش25.
  67. باقی‌زاده، محمدجواد و عبدالله امیدی‌فر (1393)، «ضرورت حفظ نظام و منع از اختلال آن در فقه امامیه» فصلنامه شیعه‌‌‌‌‌شناسی، س12، ش37.
  68. خیری، حسن (1394)، «مقاله بررسی جامعه‌شناسی قانون حمایت از آمران به‌معروف و ناهیان از منکر»، مجله بررسی مسائل اجتماعی ایران، دوره 6، ش2.
  69. میرعلی، محمد (1392)، «مشروعیت قیام علیه حاکم جانی در فقه سیاسی شیعه»، مجله حکومت اسلامی، ش70.
  70. رضایی‌راد، عبدالحسین (بی‌تا)، ضرورت سازمان در اجرای شریعت، درحال بررسی برای چاپ.
  71. تقی‌پور، علی‌رضا (1391)، امر به‌معروف و نهی از منکر در سیاست جنائی جایگاه (موضوع اصل هشتم قانون اساسی ایران)، پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد رشته حقوق دانشگاه تهران.
  72. خامنه‌ای، سیدعلی (1380)، «بیانات آیت‌الله خامنه‌ای در مراسم تنفیذ حکم رئیس‌جمهوری وقت»، ۱۱ مرداد ۱۳۸۰ شhttp://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=307
  73. خبرگزاری ایرنا (1394)، www.irna.ir/fa/news/ 2/9/ 1394ش.
  74. علم الهدی، سید احمد (1396)، خبرگزاری آفتاب نیوز، 28/4/1396ش ، aftabnews.ir
  75. نوبخت، محمدباقر (1396)، خبرگزاری مشرق، تاریخ: 15 /2/1396، http://www.mashreghnews.ir/
  76. سایت خبری دیگربان (2014م)، http://www.digarban.com
  77. shafaat Ahmad (2004), commanding good and forbidding evil /HTTP:/saif-tripod,com/explore/dawah/.htm /13/2/2004.
  78. Ulrike, freitage (2005), Comanding right and Forbdding wrong in islamhc thought/department of history SOAS History; .as. http://www ur/welcome.htm 16/1/2005.