نگاه فرایندی به سنت‌های اجتماعی در سوره اسراء

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)

2 مدرس رشته تاریخ جامعه الزهرا (س)

چکیده

کل نظام هستی، هدف‌مند و بر پایۀ قانون علّی - معلولی استوار است. بر همین مبنا، روابط حاکم بر عالَم انسانی و غیرانسانی، مبتنی بر اصل تاثیر و تأثر است. روابط اجتماعی انسان نیز خارج از این سیستم و حتمی‌بودن نیست. قرآن ـ که دربردارندۀ قوانین چیستی و چرایی عالم هستی است ـ از هست اجتماعی سخن گفته و بر این دسته از قوانین إلزامی، نام «سُنن» نهاده است که در علوم اجتماعی به آن «سنت‌های اجتماعی» گویند.
با توجه به گستردگی قرآن و محدودیت ظرفیت مقاله، در نوشتار حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با کمک منابع تفسیری، تاریخی وجامعه‌شناسی برای شناسایی سنت‌های اجتماعی، تنها سورۀ مبارکۀ اسراء ـ که کلیدی‌ترین سنت‌های اجتماعی را یادآور شده ـ بررسی می‌شود تا مُدل فرایند تحقق سنت‌ها در جوامع بشری از مبدأ تا مقصد، شناسایی و به‌عنوان دانشی بنیادین، مفید برای تفسیر وقایع گذشته و تحلیل پدیده‌های پیش‌رو باشد.
قوانین و سنت‌های شناسایی‌شده در این سوره عبارتند از: اصل هدایت‌گری خدا و هدایت‌پذیری بشر، اصل تربیتی تشویق و ترغیب، اصل مُرید و مختاربودن انسان، اصل بازخوردگیری و ارزیابی أعمال، سنت إستمهال، پاداش در قالب تنبیه مجرمین و طالحین و پیروزی صالحین و در نهایت، جانشینی اهل حق بر باطل یا سنت استخلاف.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Process Look at Social Traditions in Surah Isra

نویسندگان [English]

  • hasan ghafari far 1
  • safora salari 2
1 Assistant professor, department of social sciences, Baqir al-Olum Univesity.
2 Professor and researcher
چکیده [English]

The entire universe is purposeful and based on the law of cause and effect. Accordingly, the relations governing the human and non-human world are based on the principle of effect and influence. Human social relations are not out of this system and inevitable. Quran –which has the law of the whats and whys of the universe- has talked about the social existence and has named these types of necessary laws, "traditions" which are called in social sciences "social traditions".
Due to the extent of the Qur'an and the limitations of the paper's capacity, and to identify social traditions, the present study only examines Surah Isra- which has mentioned the most important social traditions- through a descriptive-analytic method and with the help of interpretative, historical, and sociological sources, so that it can identify the model of process for realization of traditions in human communities from origin to destination, and be useful for interpreting past events and analyzing the upcoming phenomena as a fundamental knowledge.
The Identified laws and traditions in this Surah are: The principle of divine guidance and human guidance, the educational principle of encouragement and persuasion, the principle of being an autonomous human, the principle of evaluation and getting feedback from the deeds, the tradition of asking for respite, reward in the form of punishment for criminals and victory of righteous people, and finally the succession of the righteous people over the wicked people or the tradition of (Istikhlaf) substituent.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine tradition
  • social tradition
  • Quran
  • Isra
1. قرآن
2. آزاد ارمکی، تقی (1388)، تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام از آغاز تا دوره معاصر، تهران: نشرعلم.
3. آلوسى، محمود بن ‌عبدالله‏ (1415ق)، روح‌المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی‏، گردآورنده‌ها: سناء بزیع شمس‏الدین و ابراهیم شمس‏الدین‏، محقق: على‏عبدالبارى عطیه، بیروت: دارالکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون.
4. ابن‌‌اثیر جزری، مبارک بن ‌‌محمد (1367)، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، محقق و مصحح:محمود محمد طناحى، قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان‏‏.
5. ابن‌‌حجر هیتمی، احمدبن ‌‌محمد (1417ق)، الصواعق المحرقة على أهل الرفض والضلال و الزندقة، محقق: عبدالرحمن بن‌‌عبد الله الترکی - کامل محمد الخراط، لبنان: مؤسسة الرسالة.
6. ابوالفتح رازی، حسین ‌بن‌‌علی (1408ق)، روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن، مصحح: محمدمهدى ناصح ‏و محمدجعفر یاحقى، مشهد: آستان قدس رضوى، بنیاد پژوهش‌هاى اسلامى.
7. تاجبخش، احمد (1376)، تاریخ وتاریخ‌نگاری، شیراز: انتشارات نوید.
8. حامد مقدم، احمد (1379)، سنت‌های اجتماعی در قرآن کریم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
9. دانیال، بیتل (1373)، تببین در علوم اجتماعی؛ درآمدی به فلسفه علم الاجتماع، ترجمه: عبدالکریم سروش، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
10. راغب‌اصفهانی، حسین بن ‌محمد (1412ق)، معجم مفردات الفاظ قرآن، محقق: صفوان عدنان داوودی، بیروت: دارالقلم - الدارالشامیة.
11. رجبی، محمود (1389)، «سنت‌های اجتماعی در قرآن؛ ویژگی‌ها، مبادی و روش کشف سنت‌ها»، قم: مجله معرفت فرهنگی اجتماعی، س2، ش1، صص5-22.
12. رشید رضا، محمد (1414ق)، تفسیر القرآن الحکیم الشهیر بتفسیر المنار، بیروت: دار المعرفة.
13. روحانی، تورج (1394)، «سنت‌های الهی در قرآن؛ منطق استخراج، حوزه‌های تاثیر و ویژگی‌ها»، فصلنامه علمی - تخصصیفرهنگ پژوهش، ش23، صص96-128.
14. رووت، مایکل (1389)، فلسفه علوم اجتماعی، ترجمه: محمد شجاعیان، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
15. سبزواری نجفی، محمد بن‌‌ حبیب‌الله (۱۴۱۹ق)، ارشادالاذهان الی التفسیر القرآن، بیروت: دارالتعارف.
16. سلیمانی، جواد (1396)، «بررسی آیات غلبه حق بر باطل از منظر علامه طباطبایی»، فصلنامه علمی - پژوهشی مطالعات تفسیری، س8، ش30، صص222-201.
17. سید قطب (1425ق)، فی ظلال القرآن، بیروت‏: دارالشروق.
18. سیوطی، عبدالرحمن بن ‌‌ابوبکر (1989م)، اسباب النزول، بیروت: دارالهجرة.
19. صدر، سیدمحمدباقر (1369)، سنت‌های تاریخی و فلسفۀ اجتماعی در مکتب قرآن، ترجمه: حسین منوچهر، تنظیم: جلال‌الدین علی الصغیر، تهران: مرکز نشز فزهنگی رجاء.
20. ــــــــــــــــ (1400ق)، مقدمات فی التفسیرالموضوعی القرآن، بیروت:دارالتوجیه الاسلامی.
21. ــــــــــــــــ (بی‌تا)، المدرسة القرآنیة، بیروت: دارالتعارف للمطبوعات.
22. صدرالدین شیرازی، محمد (1990م)، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الاربعه، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
23. طباطبایى، محمدحسین (1390ق)، المیزان فی تفسیرالقرآن، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات.
24. ــــــــــــــــ (1374)، المیزان فی تفسیرالقرآن، ترجمه: محمدباقر موسوى، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامى.
25. طبرسى، احمد بن ‌‌على ‏(1403ق)، الإحتجاج على أهل اللجاج، محقق و مصحح: محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضى.
26. طبرسى، فضل بن ‌‌حسن (1372)، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
27. طریحى، فخرالدین بن ‌‌محمد (1375)، مجمع البحرین، محقق: احمد حسینى اشکورى، تهران: مرتضوى.
28. طیب، سیدعبدالحسین (1378)، اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، ج8، چ2، تهران: انتشارات اسلام.
29. عمیق، محسن (1392)، «کاوشی در حقیقت اراده انسان»، مجله: علمی ـ پژوهشی انسان‌پژوهی دینی، ش30، صص49-68.
30. عیاشى، محمد بن‌‌مسعود (1380ق)، التفسیر(تفسیر العیاشی)، محقق: هاشم رسولى‏، تهران: مکتبة العلمیة الاسلامیة.
31. فخر رازى، محمد بن ‌‌عمر (1420ق)، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، تحقیق: داراحیاء التراث العربى‏، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
32. فضل‌الله، محمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: داراالملاک.
33. فهیمی، علی (1387)، «سنت‌های الهی - تاریخی در دو سورۀ رعد و ابراهیم»، مجله سخن تاریخ، ش2، صص70-81.
34. قرشى بنابى، على‏اکبر (1375)، تفسیر احسن الحدیث، تهران: بنیاد بعثت.
35. کشی، محمد بن‌‌ عمر (1363)، رجال الکشی؛ اختیار معرفة الرجال (مع تعلیقات میرداماد الأسترآبادی)، محقق: مهدی رجایی، قم: مؤسسه آل‌البیت (علیهم السلام).
36. کوشا، حیدر (1389)، «پژوهشی در الگوی مطالعه سنت‌های اجتماعی در قرآن»، مؤسسه آموزشی - پژوهشی امام خمینی(ره)، مجله: معرفت فرهنگی-اجتماعی، س1، ش2، صص33-56.
37. کاشانى، فتح‏الله بن‌‌ شکرالله (بی‌تا)، منهج‌الصادقین فی إلزام المخالفین‏، تهران: کتاب‌فروشى اسلامیه.
38. کلینى، محمد بن ‌‌یعقوب (1407ق)، الکافی، محقق و مصحح: على‌اکبر غفارى و محمد آخوندى، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
39. محمدی‌گیلانی، محمد (1369)، «قرآن و سنن الهی در اجتماع بشر؛ سعادت و شقاوت جامعه»، مجله پاسدار اسلام، ش38، صص22-59.
40. مرادخانی تهرانی، احمد (1386)، سنت‌های الاهی در قرآن، قم: انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی.
41. مصباح، محمّدتقی (1372)، جامعه و تاریخ در قرآن، تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
42. مصطفوی، حسن (1368)، التحقیق فی کلمات القرآن، تهران: وزارت فرهنگ اسلامی.
43. مطهری، مرتضی (1384)، جامعه و تاریخ، تهران: انتشارات صدرا.
44. ــــــــــــــــ (1390)، فلسفه تاریخ، تهران: انتشارات صدرا.
45. مکارم شیرازى، ناصر (1371)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
46. نجفی علمی، محمدجعفر (1371)، برداشتی از جامعه و سنن اجتماعی در قرآن، تهران: انتشارات وزات فرهنگ و ارشاد اسلامی.
47. والش، دبلیو اچ. (1363)، مقدمه‌ای بر فلسفه تاریخ، ترجمه: ضیاءالدین علایی، تهران: امیرکبیر.
48. هیشور، محمد (1417ق)، سنن القرآن فی قیام الحضارة وسقوطها، قاهره: معهد العالمی للفکر الاسلامی.