عقلانیت کُنشِ اجتماعی، از منظر حکمت اسلامی در مواجهه با سنت وِبِری

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم (ع)

2 استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم(ع)

3 دانشجوی دکتری رشته فلسفه علوم اجتماعی دانشگاه باقرالعلوم(ع)

چکیده

عقلانیت و کنش، واژه‌هایی هستند که از حیث انتزاعی، به‌معنای برخاستگی از عقل و اراده‌اند، اما از حیث انضمامی، مبتنی بر چگونگی نگاه به ماهیت و قوای إدراکی و حرکتیِ انسان، معنای خاص خود را پیدا می‌کنند. بر همین اساس، در تحلیل وِبِر، عقل و کُنش، به روش و عمل برآمده از عقل عملی خودبنیاد و عقلانیت کُنش اجتماعی، نیز به داشتن محاسبه ریاضی‌وار برای دست‌یابی به اهداف زندگی، تقلیل و جامعه غربی، جامعه‌ای عقلانی و در عین‌حال، مبتلا به بحران معنویت دانسته شده است.
اما حکمای اسلامی، مبتنی بر نگاه خود، به ماهیت و قوای انسان، عقل را به‌معنای ظرفیت ادراک معانی؛ و کُنش را نیز منبعث از إراده برخاسته از قوه شوقیه متاثر از قوا وگرایشات نفوس سافل و عالی انسان می‌دانند؛ بنابراین، عقلانیت کُنش اجتماعی را به‌معنای مبتنی‌کردن کُنش‌های اجتماعی، بر ظرفیت ادراک معانی مجرد، در مراتب و مصادیق مختلف آن، تعریف و رعایت روش و محاسبه منطقی در کُنشِ ‌اجتماعی را تنها یکی از معیارهای عقلانی‌بودن در نظر می‌گیرند و از این حیث، جامعه را نیز دچار بحران معنویت نمی‌کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Rationality of Social Action, from the Perspective of Islamic Wisdom in the Face of the Weberian Tradition

نویسندگان [English]

  • Nasrollah aqajani 1
  • asghar islamitanha 2
  • Mansur Mohammadi 3
1 Assistant professor, department of social sciences, Baqir al-Olum University
2 Assistant professor, department of social sciences, Baqir al-Olum University
3 PhD student in philosophy of social sciences, Baqir al-Olum University
چکیده [English]

Rationality is one of the struggling issues for thinkers of social sciences. Among them, Max Weber has formulated the rationality of social action based on a particular concept of reason and action, and has considered modern societies as rational, which is incompatible with the view of Islamic scholars. Accordingly, the rationality of social action, from viewpoint of Islamic wisdom, has been examined and explained through using an analytic-comparative approach to the Weberian tradition.
Rationality and action are the terms that, in the abstract sense, they mean "derived from reason and will", but in concrete sense, they have their own special meanings based on how they view the nature and cognitive faculty and motive power of human. Accordingly, in Webber's analysis, reason and action have been considered the method and practice derived from the autonomous practical wisdom and the rationality of social action, as well as having a mathematical calculation to achieve the aims of life, reductionism, and Western society, a rational society, and at the same time suffering from the crisis of spirituality.
However, Islamic scholars, based on their view of human nature and power, regard "reason" as the capacity for the understanding of meanings, and "action" as the result of the will arising from the stimulative power influenced by the powers and dispositions of high and wicked human's selves. Therefore, they define the rationality of social action, as social actions based on the capacity of perceiving abstract meanings, and in its various contexts and examples, they consider the definition and observance of the method as well as rational calculation in social action as only one of the criteria for being rational, and in this respect, they don't let the society suffer from a crisis of spirituality.
Rationality is one of the struggling issues for thinkers of social sciences. Among them, Max Weber has formulated the rationality of social action based on a particular concept of reason and action, and has considered modern societies as rational, which is incompatible with the view of Islamic scholars. Accordingly, the rationality of social action, from viewpoint of Islamic wisdom, has been examined and explained through using an analytic-comparative approach to the Weberian tradition.
Rationality and action are the terms that, in the abstract sense, they mean "derived from reason and will", but in concrete sense, they have their own special meanings based on how they view the nature and cognitive faculty and motive power of human. Accordingly, in Webber's analysis, reason and action have been considered the method and practice derived from the autonomous practical wisdom and the rationality of social action, as well as having a mathematical calculation to achieve the aims of life, reductionism, and Western society, a rational society, and at the same time suffering from the crisis of spirituality.
However, Islamic scholars, based on their view of human nature and power, regard "reason" as the capacity for the understanding of meanings, and "action" as the result of the will arising from the stimulative power influenced by the powers and dispositions of high and wicked human's selves. Therefore, they define the rationality of social action, as social actions based on the capacity of perceiving abstract meanings, and in its various contexts and examples, they consider the definition and observance of the method as well as rational calculation in social action as only one of the criteria for being rational, and in this respect, they don't let the society suffer from a crisis of spirituality.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rationality
  • social action
  • Max weber
  • Islamic wisdom
  1. آرون، ریمون (1387)، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، ترجمه: باقر پرهام، تهران: ‌‌انتشارات علمی و فرهنگی.
  2. آزاد ارمکی، تقی(1375)، «جامعه‌شناسی عقلانیت»، قم: ‌‌مجله قبسات، ش1.
  3. ابن‌‌احمد، خلیل (1424ق)، کتاب العین، ج 3، بیروت: دارالکتب العلمیه.
  4. ابن‌‌عربی، محی‌الدین محمد بن‌ علی(1336ق)، التدبیرات الالهیه فی اصلاح المملکه الانسانیه، الباب السابع: ‌‌فی ذکر الوزیر وصفته وکیف یجب این یکون، ص344 از نسخه پی دی اف از www.pdffactory.com.
  5. ابن‌سینا، ابوعلی حسین بن ‌عبدالله (1362)، طبیعیات شفا، ج2، تحقیق و مقدمه: ابراهیم مدکور، قم: مکتبة آیت‌الله مرعشی نجفی(ره).
  6. ابن‌‌فارس، احمد (1404ق)، معجم مقاییس اللغه، ج4، تحقیق: عبدالسلام محمد‌هارون، بیروت: دارالفکر.
  7. الفارابی، ابی‌نصر (1975م)، تحصیل السعاده، تعلیق و تحقیق: جعفر آل‌یاسین.
  8. ــــــــــــــــــــ (1405)، فصول منتزعه، تهران: ‌‌مکتبه الزهراء.
  9.  ـــــــــــــــــــ (1413ق)، الاعمال الفلسفیه، بیروت: ‌‌دارالمناهل.
  10. ابن‌‌منظور، محمد بن ‌‌مکرم (1414ق)، لسان العرب، ج11، بیروت: ‌‌دارصادر.
  11. اسلامی‌تنها، اصغر (1390)، «بازتاب متضاد عقلانیت در نظریه فرهنگی ماکس وبر و علامه طباطبایی»، معرفت فرهنگی اجتماعی، س2، ش2.
  12. بنتون، تد ویان کرایب (1384)، فلسفه علوم اجتماعی؛ بنیادهای فلسفی تفکر اجتماعی، ترجمه: شهناز مسمی‌پرست و محمود متحد، تهران:‌انتشارات آگه.
  13. پارسانیا، حمید (1389)، روش‌شناسی انتقادی حکمت صدرایی، قم: ‌‌کتاب فردا.
  14. ــــــــــــــــــ (1391)، جهان‌های اجتماعی، قم: نشر کتاب فردا.
  15. ترنر، استیفن و دیگران (1394)، عقلانیت (مجموعه مقالات فصلنامه فلسفی ادبی ارغنون 15)، تهران: ‌‌سازمان چاپ و انتشارات.
  16. راینهارد، بندیکس (1396)، سیمای فکری ماکس وبر، ترجمه: محمود رامبد، تهران: نشر هرمس.
  17. شریعتی، علی (بی‌تا)، مجموعه آثار 12 (تاریخ تمدن۲)، بی‌جا: بنیاد فرهنگی دکتر شریعتی.
  18. صادقی، هادی (1386)، عقلانیت ایمان، قم: ‌‌کتاب طه.
  19. صدرالدین شیرازى، محمد بن ‌‌ابراهیم (1981م)، الحکمة المتعالیة فى الأسفار العقلیة الأربعة (با حاشیه علامه طباطبایى)، ج2، 7 و 8، بیروت: ‌‌دار إحیاء التراث العربی.
  20. طالب‌زاده، حمید و مرتضی روحانی (1390)، «انسا‌‌ن‌شناسی در اندیشه کانت»، مجله متافیزیک، ش11 و12.
  21. طباطبایى، سیدمحمدحسین (1390)، ترجمه تفسیر المیزان، ج2، (20جلدی)، مترجم: سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم: ‌‌دفتر انتشارات اسلامی.
  22. فروند، ژولین (1383)، جامعه‌شناسی ماکس وبر، ترجمه: عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: ‌‌انتشارات توتیا.
  23. قائمی‌نیا، علی‌رضا (1383)، «چیستی عقلانیت»، مجله ذهن، ش17.
  24. کانت، ایمانوئل (1383)، سنجش خرد ناب، ترجمه: میرشمس‌الدین ادیب سلطانی، تهران: امیرکبیر.
  25. ـــــــــــــــــــ (1384)، درس‌های فلسفۀ اخلاق، ترجمه: منوچهرصانعی، تهران: ‌‌نقش و نگار.
  26. ــــــــــــــــــ (1394)، نقد عقل محض، ترجمه: بهروز نظری، تهران: نشر ‌‌ققنوس.
  27. کربن، هانری (1393)، تاریخ فلسفه اسلامی، ترجمه: سیداسدالله مبشری، تهران: ‌‌موسسه انتشارات امیرکبیر.
  28. مددپور و همکاران (1375)، «چیستی عقلانیت» (میزگرد)، مجله: قبسات، ش1.
  29. ملکیان، مصطفی (1379)، «اقتراح دین و عقلانیت»، مجله: نقدونظر، ش 25- 26.
  30. وبر، ماکس (1390)، دانشمند و سیاست‌مدار، ترجمه: احمد نقیب‌زاده، تهران: ‌‌نشر علمی.
  31. ـــــــــــــ (1395الف)، اخلاق پروتستانی و روح سرمایه‌داری، ترجمه: عبدالکریم رشیدیان و پریسا منوچهری، تهران: ‌‌انتشارات علمی و فرهنگی.
  32. ــــــــــــــ (1395ب)، روش‌شناسی علوم اجتماعی، ترجمه: حسن چاوشیان، تهران: نشر مرکز.
  33. ــــــــــــــ (1395ج)، مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، ترجمه: احمد صدارتی، تهران: ‌‌نشر مرکز.

34.Auguste Comte (1875), System of Positive Polity, Fiest Volume. London Longmans, Geeen, and Co.

35.Foley, R. (1988), “Some Different Conceptions of Rationality” in McMillin (ed), Constraction and Constraint, University of Notre Dame Press.

36.Russell, B. (1956), Human Society in Ethics and Politics, Allen and Unwin.

37.Weber, M. (1968), Basic Sociological Terms. Economy and Society, G. Roth and C. Wittich. Berkeley, University of California Press. 3-62.

38.Webster,Merriam (1966), Webster's Third NewInternational Dictionary of the English Language Unabrridge, Chicago: Encydopedia Britanica.