نسبت فرد و جامعه در قرآن (با تأکید بر نظر علامه طباطبایی (ره) در تفسیر المیزان)

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسنده

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

چکیده

تصور فرد و جامعه به‌طور مجزا، تصوری ناممکن است و این‌دو عنصر در نسبت با همدیگر معنا می‌دهند؛ مقصود از بحث نسبت فرد و جامعه در رویکرد اجتماعی، پس از بحث اصالت یا عدم اصالت وجودی آن، میزان و نوع تأثیرگذاری جامعه در تکوین و تغییر شخصیت فرد و همچنین جهات و مقدار تأثیرگذاری فرد بر جامعه و نوع تعامل آن‌ها می‌باشد.
در این تعامل، هم فرد دارای کارکردها و قوای زیادی است و هم جامعه آثار زیادی را داراست. در پویش‌های فلسفی - اجتماعی، هرچند تلاش زیادی برای تلفیق این دو عنصر انجام شده، اما چشم‌اندازهای یک‌جانبه‌ای وجود دارد که این توافقات را تهدید کرده است؛ اما در نگاهی رضایت‌بخش و با توجه به آیات قرآن سهم هر یک به‌طور قابل‌قبولی در نظر گرفته شده که ما را از چشم‌اندازهای افراطی دور می‌کند.
در این نگاه، هم فرد نسبت به جامعه تکالیفی را ایفا می‌کند و هم جامعه وظایفی را نسبت به افراد عهده‌دار است. قرآن، حق را آمیخته‌ای از هر دو ویژگی فردی و اجتماعی می‌داند؛ از این‌رو، نه فرد می‌تواند از تأثیرات زندگی اجتماعی خارج شود و آن را نادیده بگیرد و نه جامعه می‌تواند بی‌توجه از عناصر خود باشد، ضمن این‌که قرآن بعد سومی را در کنار این دو بعد در نظر دارد و آن بعد الهی است؛ یعنی جهان هستی، چون دارای شعور و ادراک ویژه‌ای است در برابر کردار و رفتار انسان بی‌تفاوت نیست و در مقابل کنش‌های فردی و جمعی واکنش نشان می‌دهد. در این مقاله، این ابعاد از بحث با توجه به آیات قرآن و با تاکید بر تفسیر شریف المیزان، مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relationship between the Individual and Society in Quran: with an Emphasis on the View of Allameh Tabataba'i

نویسنده [English]

  • Sayyed Hossein Fakhrezare
Instructor of Islamic Research Institute for Culture and Thought
چکیده [English]

It is impossible to regard the individual and society separate, and in relation with the other, the two elements mean. By relationship between the individual and society in social approach, after the debate of originality of the individual or its non-originality, the writer means the extent and type of society's influence on evolution and change in individual's personality and the direction and amount of the individual's effect on society and the type of their interaction.
In that interaction, both the individual has many functions and powers, and society possesses many effects. Despite many efforts have been made to integrate the two elements in philosophical, sociological inquiries, there are one-sided perspectives that threaten these integrations. However, with a satisfactory view and by attention to Quran's verses, each one's role has been considered acceptably, that prevent us from extreme views.
In this view, both the individual has responsibilities toward society and society own duties for the individual. Quran views right as a mixture of the two individual and social attributes so that neither the individual could exit from society's influences and ignore it, nor society could be indifferent towards its elements, while Quran intends a third dimension along with the two ones, and it is the divine dimension. Meaning because the world possesses a special intelligence and perception, it isn't apathetic towards human's actions and behaviors and reacts to their individual and collective actions. This paper, with regard to Quran's verses and with an emphasis on the valuable al-Mizan commentary, examines these aspects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • the individual
  • society
  • the individual and society relationship
  • Quran
  1. * قرآن‌کریم

    1. ابن‌بابویه، محمد بن‌علی (1403)، الخصال، قم: انتشارات جامعه مدرسین.
    2. ابن‌سینا (1404)، الشفا، قسمت الهیات، تحقیق: قنواتی و سعید زاید، قم: انتشارات کتابخانه‌ نجفی.
    3. حرّانی، ابومحمد (1363)، تحف‌العقول، قم: جامعه مدرسین.
    4. اسکیدمور، ویلیام (1385)، تفکر نظری در جامعه‌شناسی، ترجمه: علی‌محمد حاضری و دیگران، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
    5. بحرانی، هاشم ‌بن‌سلیمان (1416)، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.
    6. بیرو، آلن (1380)، فرهنگ علوم اجتماعی، ترجمه: دکتر باقر ساروخانی، تهران: نشر کیهان.
    7. تاجیک، محمدرضا (1378)، فرامدرنیسم و تحلیل گفتمان، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
    8. جمعی از نویسندگان (1373)، تاریخچه جامعه‌شناسی، تهران: انتشارات سمت.
    9. ــــــــــــــــــــ (1378)، تاریخ تفکر اجتماعی در اسلام، قم: انتشارات سمت.
    10. جوادی آملی، عبدالله (1389)، جامعه در قرآن، قم: مرکز نشر اسرا.
    11. حائری یزدی، مهدی (1385)، هرم هستی، تهران: موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
    12. خواجه نصیر طوسی (1374)، اخلاق ناصری، تهران: نشر سخن.
    13. دورکیم، امیل (1383)، قواعد روش جامعه‌شناسی، ترجمه: علی‌محمد کاردان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
    14. رازی، فخرالدین (1420)، مفاتیح‌الغیب، بیروت: داراحیاءالتراث‌العربی.
    15. راغب اصفهانی (1998)، المفردات فی‌غریب‌القرآن، بیروت: دارالمعرفه.
    16. ریتزر، جورج (1382)، نظریه‌ جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمه: محسن ثلاثی، تهران: انتشارات علمی.
    17. الزحیلی، وهبة بن‌مصطفی (1418ق)، تفسیرالمنیر فی‌العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت و دمشق: دارالفکر المعاصر.
    18. ساروخانی، باقر (1375)، دائرةالمعارف علوم اجتماعی، تهران: انتشارات کیهان.
    19. شارقی تفتی، آفاق (1389)، مبانی جامعه‌شناسی، یزد: انتشارات نیکوروش.
    20. شریف، میرمحمد (1362)، تاریخ فلسفه در جهان اسلام، ترجمه: نصرالله‌ پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
    21. طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، قم: نشر موسسه النشر الاسلامی.
    22. طبرسی، فضل‌ بن‌حسن (1377)، تفسیر جوامع الجامع، تهران: انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.
    23. ــــــــــــــــــــ (1372)، مجمع‌البیان، تهران: انتشارات ناصر خسرو.
    24. طوسی، محمد بن‌حسن (1409ق)، تفسیر التبیان فی تفسیرالقرآن، بیروت: داراحیاء التراث العربی.
    25. عسکری، حسن بن‌عبدالله (1400ق)، الفروق‌فی‌اللغة، بیروت: دارالافاق‌الجدیدة.
    26. عضدانلو، حمید (1386)، آشنایی با مفاهیم اساسی جامعه‌شناسی، تهران: نشر نی.
    27. محمّد بن‌ابراهیم بن‌جعفر نعمانی (۱۳۹۷ق)، الغیبة (النعمانی)، تهران: چاپ مکتبة الصدوق.
    28. فضل‌الله، سیدمحمدحسین (1419ق)، من وحی القرآن، بیروت: دارالملاک للطباعة و النشر.
    29. فی، برایان (1383)، پارادایم‌شناسی علوم انسانی، ترجمه: مرتضی مردیها، تهران: نشر پژوهشکده مطالعات راهبردی.
    30. قمی، عباس (1414)، سفینةالبحار، تهران: دارالاسوه.
    31. قنادان، منصور و ناهید مطیع (1376)، جامعه‌شناسی مفاهیم کلیدی، تهران: انتشارات آوای نور.
    32. کرایب، یان (1378)، نظریه اجتماعی کلاسیک، ترجمه: شهناز مسمی‌پرست، تهران: آگه.
    33. کلینی، محمد بن‌یعقوب (1363)، الکافی، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
    34. گیدنز، آنتونی (1382)، جامعه‌شناسی، ترجمه: منوچهر صبوری، تهران: نشر نی.
    35. لالمان، میشل (1394)، تاریخ اندیشه‌های جامعه‌شناسی، ترجمه: عبدالحسین نیک‌گهر، تهران: هرمس.
    36. مجلسی، محمدباقر (1403)، بحارالانوار، بیروت: داراحیاءالتراث العربی.
    37. مدرسى، سیدمحمدتقى (1419 ق)، من هدى القرآن، تهران: دار محبى الحسین.
    38. مصباح‌یزدی، محمدتقی (1388)، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی.
    39. مصطفوی، حسن (1368)،‌ التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم،‌ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
    40. مطهری، مرتضی (1384)، جامعه و تاریخ، تهران: انتشارات صدرا.
    41. مغنیه، محمدجواد (1424ق)، تفسیر الکاشف، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
    42. مفضل بن‌عمر (1373)، توحید مفضل، ترجمه: نجف‌علی میرزایی، قم: موسسه انتشارات هجرت.
    43. مکارم شیرازی، ناصر (1421ق)، الامثل فی تفسیر کتاب‌الله المنزل، قم: مدرسه علی‌بن‌ابیطالب(ع).
    44. ــــــــــــــــــــ (1374)، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب‌الاسلامیه.
    45. نجفی‌خمینی، محمدجواد (1371ق)، تفسیر آسان، تهران: انتشارات اسلامیه.
    46. نیچه، فریدریش ویلهلم (1382)، چنین گفت زرتشت، ترجمه: داریوش آشوری، تهران: انتشارات آگه.