نقد درونی «گفتمان تهاجم فرهنگی غرب» با تأکید بر ناسازه‌‌های سیاست‌گذارانه

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه جامعه‌‌‌شناسی دانشکدة علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 استادیار گروه جامعه‌‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران.

چکیده

‌‌آنچه «گفتمان تهاجم فرهنگی غرب» نامیده می‌شود از ابتدای دهۀ‌ هفتاد شمسی به گفتار غالب در سیاست‌گذاری فرهنگی جمهوری اسلامی بدل شد و هدف از آن مقابله با تاثیرات فرهنگ مهاجم غرب و برنامه‌‌‌ریزی برای حفظ و تعمیق فرهنگ دینی و ارزش‌های اسلامی بود. ‌‌هدف این مقاله بررسی «گفتمان تهاجم فرهنگی» بر اساس منطق «نقد درونی» است. ‌‌مقاله نشان می‌‌‌دهد که به‌واسطۀ‌ برخی تغییرات گستردۀ‌ عینی و‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ شناختی در دو دهۀ‌ اخیر و پیدایی روندهای فرهنگی دائماً تحول‌یابندۀ‌ جهانی، ‌‌برخی ناسازه‌‌‌ها و عدم‌‌‌توافق‌‌‌ها در این گفتمان پیدا شده‌اند: ‌‌عدم‌توافق بر سر مقابله با امر «مدرن» یا «غربی»، «هنجاری» یا «غیرهنجاری» بودن فرهنگ، ‌‌تاثیر «اسطورۀ‌ ژاپن» بر ذهن سیاست‌گذاران فرهنگی، ‌‌مناقشۀ‌ بر سر «تاریخ تهاجم فرهنگی»، ‌‌معضلۀ‌ «تعریف فرهنگ»، ‌‌مسئلۀ‌‌‌ تعیین مصادیق «فرهنگ مهاجم»، ‌‌گذار از «تهاجم فرهنگی» به «جنگ نرم» ‌‌و «تحولات حوزه‌ سیاست‌گذاری» از جمله دشواری‌های اصلی در گفتمان تهاجم فرهنگی غرب هستند که باید بر اساس اهداف نخستین‌ این گفتمان و نیز تغییرات کنونی مورد بازنظریه‌پردازی قرار گیرند. ‌‌

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Internal Criticism of “the Discourse of Western Cultural Invasion” with a Focus on Policy-Making Inconsistencies

نویسندگان [English]

  • Soheila Sadeqi Fasaei 1
  • Qasem Zaeri 2
چکیده [English]

The discourse of western cultural invasion has been the dominant discussion in the Islamic Republic of Iran’s policy-making in order to resist the effects of western invading culture first and plan for preserving and strengthening religious culture and Islamic values then. The aim of this paper is to review “the discourse of cultural invasion” based on the logic of “internal criticism”. This study demonstrates that due to some real and cognitive widespread changes in the last two decades and the emergence of universal ever-changing cultural trends, there has appeared some inconsistencies and disagreements in the discourse: disagreement on fighting ‘modern’ or ‘western’ issue, ‘normality’ or ‘abnormality’ of culture, the effect of ‘Japanese Myth’ on the mind of cultural policy-makers, negotiations on the ‘history of cultural invasion’, the problem of ‘the definition of culture’, the referents of ‘the invading culture’, transition from ‘cultural invasion’ to ‘soft war’, and the developments in the field of ‘policy-making’ are of major difficulties in the discourse of western cultural invasion, which must be re-theorized according to its initial aims and current changes.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Western cultural invasion
  • Islamic revolution
  • invading culture
  • cultural policy-making
  1. آشوری، ‌‌داریوش (1373)، ‌‌تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌آگه. ‌‌
  2. احمدوند، ‌‌ولی‌‌‌محمد (1388)، «‌‌پروسۀ‌ تغیر فکری- فرهنگی پارادایم سنت»، ‌‌فصلنامۀ‌ کتاب نقد، ‌‌سال یازدهم، ‌‌ش55، ‌‌تابستان، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ‌ اسلامی.‌‌ ‌‌
  3. احمدی، ‌‌مجتبی ، ابوذر زارع درخشان و حسین همازاده ابیانه (1389)، ‌‌از تهاجم فرهنگی تا جنگ نرم (واکاوی مختصات منازعۀ‌ نرم در کلام رهبر معظم انقلاب اسلامی)، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌انتشارات کیهان.‌‌ ‌‌
  4. استریناتی، ‌‌دومینیک (1384)، ‌‌مقدمه‌‌‌ای بر نظریه‌‌‌های فرهنگ عامه، ترجمۀ: ‌‌ثریا پاک‌‌‌نظر، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر گام‌‌‌نو.‌‌ ‌‌
  5. افتخاری، ‌‌اصغر و علی اکبر کمالی (1377)، ‌‌رویکرد دینی در تهاجم فرهنگی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.‌‌ ‌‌
  6. امیری، ‌‌ابوالفضل (1389)، ‌‌تهدید نرم (تهاجم فرهنگی، ‌‌ناتوی فرهنگی)، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌پگاه.‌‌ ‌‌
  7. امیری، ‌‌مجتبی (1375)، ‌‌نظریه برخورد تمدن‌ها، ‌‌هانتینگتون و منتقدانش، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌انتشارات وزارت امور خارجه.‌‌ ‌‌
  8. بابایی، ‌‌محمدباقر (1384)، ‌‌مبانی استراتژی فرهنگی از دیدگاه علی (ع)، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌دانشکده فرماندهی و ستاد سپاه پاسداران انقلاب اسلامی.‌‌ ‌‌
  9. برومند، ‌‌صفورا (1381)، ‌‌پژوهشی بر فعالیت انجمن تبلیغی کلیسا در دورۀ‌ قاجاریه، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌موسسۀ‌ مطالعات تاریخ
    معاصر.‌‌ ‌‌

10.‌‌     ــــــــــ (1390)، ‌‌ولنگاری فرهنگی (بررسی و تحلیل جریانات فرهنگی ایران اسلامی)، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌هلال.‌‌ ‌‌

11.بسیج، ‌‌احمدرضا (1390)، ‌‌تاملات فرهنگی، ‌‌شهرکرد: ‌‌انتشارات قلم.‌‌ ‌‌

12.بنیانیان، ‌‌حسن (1392)، ‌‌مصاحبه با مجری طرح با موضوع: ‌‌«بررسی مسئلۀ‌‌‌ تاثیر تهاجم فرهنگی غرب بر جامعۀ‌ ایران و راهکارهای مقابله با آن»، ‌‌بهار (اردیبهشت)، ‌‌تهران.‌‌ ‌‌

13.توسلی افشار، ‌‌مصیّب (1388)، ‌‌روند زهد و تصوف و عرفان در گسترۀ‌ اسلامی ایران، ‌‌زنجان: ‌‌نشر دانش زنجان.‌‌ ‌‌

14.جعفری، ‌‌محمدتقی (1388)، ‌‌فرهنگ پیرو، ‌‌فرهنگ پیشرو، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌موسسه تنظیم و نشر آثار علامه جعفری.‌‌ ‌‌

15.جعفریان، ‌‌رسول (1383)، ‌‌حجاب در ایران پیش از انقلاب اسلامی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌مرکز اسناد انقلاب اسلامی.‌‌ ‌‌

16.حائری، ‌‌محمدحسن (1386)، ‌‌مبانی عرفان و تصوف در ادب پارسی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر علم.‌‌ ‌‌

17.خامنه‌‌‌ای، ‌‌[آیت‌‌‌الله]سیدعلی (1390)، ‌‌فیش‌‌‌ها و مقالات مرتبط با کلیدواژه «تهاجم فرهنگی»، ‌‌مندرج در: ‌‌وب‌‌‌گاه رسمی (پایگاه اطلاع‌‌‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌‌‌الله العظمی سیدعلی خامنه‌‌‌ای (Khamenei. ‌‌ir)، ‌‌دسترسی در مورخۀ‌ اول آذرماه 1390). ‌‌

18.خامنه‌‌‌ای، ‌‌[آیت‌‌‌الله]سیدعلی (1392)، ‌‌سخنرانی در دیدار با بانوان فرهیختۀ‌ حوزه و دانشگاه، ‌‌مندرج در: ‌‌خبرگزاری فارس، ‌‌دسترسی در مورخۀ‌ 29/4/1392

http: //www. farsnews. com/newstext. php?nn=13920221000756. ‌‌

19.خرمشاد، ‌‌محمدباقر (1377)، «فوکو و انقلاب اسلامی ایران: ‌‌معنویت‌‌‌گرایی در سیاست»، ‌‌مجلۀ‌ متین، ‌‌ش اول، ‌‌تهران: پژوهشکدۀ‌ امام خمینی و انقلاب اسلامی.‌‌ ‌‌

20.خسروپناه، ‌‌عبدالحسین (1391)، ‌‌جریان‌‌‌شناسی ضدّفرهنگ‌‌‌ها، ‌‌قم:‌‌ ‌‌نشر تعلیم و تربیت اسلامی.‌‌ ‌‌

21.خمینی، ‌‌[امام] سیدروح‌‌‌الله (1325)، ‌‌کشف ‌‌‌اسرار، ‌‌قم:‌‌ ‌‌بی‌‌‌نا.‌‌ ‌‌

22.داوری اردکانی، ‌‌رضا (1386)، ‌‌دربارۀ‌ غرب، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌هرمس.‌‌ ‌‌

23.دوانی، ‌‌علی (1375)، ‌‌مواضع علما در برابر هجوم فرهنگی غرب به ایران، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌سروش.‌‌

24.‌‌رجبی، ‌‌محمدعلی (1392)، ‌‌مصاحبه با مجری طرح با موضوع: ‌‌«بررسی مسئلۀ‌‌‌ تاثیر تهاجم فرهنگی غرب بر جامعۀ‌ ایران و راهکارهای مقابله با آن»، ‌‌تابستان (تیر)، ‌‌تهران.‌‌ ‌‌

25.رزّاقی، ‌‌ابراهیم (1374)، ‌‌الگوی مصرف و تهاجم فرهنگی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌چاپخش.‌‌ ‌‌

26.رضایی، ‌‌عبدالعلی (1392)، ‌‌مصاحبه با مجری طرح با موضوع: ‌‌«بررسی مسئلۀ‌‌‌ تاثیر تهاجم فرهنگی غرب بر جامعۀ‌ ایران و راهکارهای مقابله با آن»، ‌‌بهار (اردیبهشت)، ‌‌قم.‌‌ ‌‌

27.رهدار، ‌‌احمد (1385)، «تبشیری‌‌‌ها در ایران: ‌‌عملکرد مبلغان مسیحی در ایران دورۀ‌ قاجار»، ‌‌مجلۀ‌ زمانه، ‌‌سال پنجم، ‌‌فروردین، ‌‌ش43، ‌‌تهران.‌‌ ‌‌

28.سعید، ‌‌بابی (1381)، ‌‌هراس بنیادین: ‌‌اروپامداری و ظهور اسلام سیاسی، ‌‌مترجمان: ‌‌غلامرضا جمشیدی‌‌‌ها و موسی عنبری، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌انتشارات دانشگاه تهران.‌‌ ‌‌

29.شاکرین، ‌‌فاطمه (1388)، ‌»سکولاریسم و تهاجم فرهنگی»، ‌‌فصلنامۀ‌ کتاب نقد، ‌‌سال یازدهم، ‌‌ش55، ‌‌تابستان، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ‌ اسلامی.‌‌ ‌‌

30.شرت، ‌‌ایون (1387)، ‌‌فلسفۀ‌ علوم اجتماعی قاره‌‌‌ای (هرمنوتیک، ‌‌تبارشناسی و نظریۀ‌ انتقادی از یونان باستان تا قرن بیست‌‌‌ویکم)، ‌‌ت‍رج‍م‍ۀ ‌‌هادی جلیلی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر نی.

31.شفیعی سروستانی، ‌‌اسماعیل (1372)، ‌‌تهاجم فرهنگی و نقش تاریخی روشنفکران، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌کیهان.‌‌ ‌‌

32.شکیبا، ‌‌محمدرضا (1385)، ‌‌»جایگاه و تاثیر آیین مسیحیت در آفریقا»، ‌‌فصلنامۀ‌ مطالعات آفریقا، ‌‌ش13، ‌‌بهار و تابستان، ‌‌تهران.‌‌ ‌‌

33.شهبازی، ‌‌عبدالله (1382)، ‌‌زرسالارن یهودی و پارسی: ‌‌استعمار بریتانیا و ایران، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌دفتر مطالعات و پژوهش‌‌‌های سیاسی.‌‌ ‌‌

34.شیرمحمدی، ‌‌محمدمهدی (1385)، ‌‌»ظهور فراماسونری در حلقه‌‌‌های دراویش»، ‌‌فصلنامۀ‌ کتاب نقد، ‌‌ش‌ 39، ‌‌تابستان، ‌‌تهران: ‌‌پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ‌ اسلامی.‌‌ ‌‌

35.صالحی‌‌‌امیری، ‌‌رضا (1386)، ‌‌مفاهیم و نظریه‌‌‌های فرهنگی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌مرکز تحقیقات استراتژیک.‌‌ ‌‌

36.صدیق سروستانی، ‌‌رحمت‌‌‌الله و زائری قاسم (1389)، ‌‌»بررسی گفتمان‌های فرهنگی پساانقلابی و روندهای چهارگانۀ‌ مؤثر بر سیاست فرهنگی در جمهوری اسلامی»، ‌‌پژوهشنامه (ویژۀ‌ سیاست فرهنگی)، ‌‌ش54، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌مرکز تحقیقات استراتژیک.‌‌ ‌‌

37.عباسی، ‌‌حسن (1392)، ‌‌مصاحبه با مجری طرح با موضوع: ‌‌«بررسی مسئلۀ‌‌‌ تاثیر تهاجم فرهنگی غرب بر جامعۀ‌ ایران و راهکارهای مقابله با آن»، ‌‌بهار (خرداد)، ‌‌تهران.‌‌ ‌‌

38.فقیه حقانی، ‌‌موسی (1375)، ‌‌فراماسونری و گسترش فرهنگ غرب در ایران، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌سروش.‌‌‌

39.فی، ‌‌برایان (1383)، ‌‌فلسفه‌‌‌های امروزین علوم اجتماعی، ‌‌ت‍رج‍م‍ۀ ‌‌خشایار دیهیمی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌گام نو.‌‌ ‌‌

40.کاویانی، ‌‌شیوا (1384)، ‌‌آیین قبالا: ‌‌عرفان و فلسفۀ‌ یهود، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر فراروان.‌‌ ‌‌

41.کرمانی، ‌‌محمدبهزاد (1388)، ‌‌کابالا، ‌‌عرفان سیاسی یهود، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌انتشارات سخن‌‌‌گستر.‌‌ ‌‌

42.کیانی، ‌‌محمدحسین (1388)، ‌‌»مولفه‌‌‌های معنویت نوپدید در ایران»، ‌‌فصلنامۀ‌ کتاب نقد، ‌‌سال یازدهم، ‌‌ش55، ‌‌تابستان، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ‌ اسلامی.‌‌ ‌‌

43.گل‌‌‌محمدی، ‌‌احمد (1386)، ‌‌جهانی‌‌‌شدن، ‌‌فرهنگ و هویت، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر نی.‌‌ ‌‌

44.مردانی، ‌‌محمد (1383)، ‌‌شیطان پرستان و فرقی از اهل حق، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر سپهر.‌‌ ‌‌

45.مرشدی‌‌‌زاد، ‌‌علی (1379)، ‌‌»بقایا زوال قومیت‌‌‌ها در عصر جهانی‌‌‌شدن»، ‌‌فصلنامۀ‌ مطالعات ملی، ‌‌زمستان، ‌‌ش6، ‌‌صفحات 197-218، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌موسسۀ‌ مطالعات ملّی.‌‌ ‌‌

46.مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌‌‌ها ‌‌(1376)، ‌‌تهاجم فرهنگی در آیینۀ‌ مطبوعات، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌‌‌ها.‌‌ ‌‌

47.مشکل‌‌‌گشا، ‌‌مهدی (1389)، ‌‌تاریخ یک انحراف: ‌‌تبیین جامعه‌‌‌شناختی قوم یهود، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر کمال‌‌‌الملک.‌‌ ‌‌

48.مصباح‌‌‌یزدی، ‌‌محمدتقی (1389)، ‌‌تهاجم فرهنگی، ‌‌به کوشش عبدالجواد ابراهیمی، ‌‌قم:‌‌ ‌‌موسسۀ‌ آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).‌‌ ‌‌

49.مقصودی، ‌‌مجتبی (1382)، ‌‌قومیت‌‌‌ها و نقش آنان در تحولات سیاسی سلطنت محمدرضا پهلوی، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌مرکز اسناد انقلاب اسلامی.‌‌ ‌‌

50.مهاجرنیا، ‌‌محسن (1388)، ‌‌»معناکاوی تهاجم فرهنگی در اندیشۀ‌ سیاسی مقام معظم رهبری»، ‌‌فصلنامۀ‌ کتاب نقد، ‌‌سال یازدهم، ‌‌ش55، ‌‌تابستان، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ‌ اسلامی.‌‌ ‌‌

51.المیدانی، ‌‌عبدالرحمان حسن (1390)، ‌‌کارنامۀ‌ ننگین یهود در طول تاریخ، ‌‌ت‍رج‍مۀ ‌‌عبدالرحمن زمان‌‌‌پور، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌نشر احسان.‌‌ ‌‌

52.میرسپاسی، ‌‌علی (1384)، ‌‌تاملی در مدرنیتۀ‌ ایرانی: ‌‌بحثی در مورد گفتمان‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های روشنفکری و سیاست مدرنیزاسیون در ایران، ‌‌ت‍رج‍م‍ۀ ‌‌جلال توکلیان، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌طرح نو.‌‌ ‌‌

53.نصیری، ‌‌مهدی (1392)، ‌‌مصاحبه با مجری طرح با موضوع: ‌‌«بررسی مسئلۀ‌‌‌ تاثیر تهاجم فرهنگی غرب بر جامعۀ‌ ایران و راهکارهای مقابله با آن»، ‌‌بهار (اردیبهشت)، ‌‌قم.‌‌ ‌‌

54.هدایت‌‌‌خواه، ‌‌ستار (1374)، ‌‌تهاجم فرهنگی: ‌‌ابعاد، ‌‌ویژگی‌‌‌ها، ‌‌عوامل، ‌‌زمینه‌‌‌ها و راه‌‌‌های مقابله با آن، ‌‌مشهد: ‌‌ضریح آفتاب.‌‌ ‌‌

55.یوسف‌‌‌وند، ‌‌علی (1377)، ‌‌تهاجم فرهنگی و راه مبارزه با آنها، ‌‌تهران:‌‌ ‌‌انتشارات دارالنشر اسلام.