بررسی تاریخی چگونگی تطور معنایی مفهوم «ملّت» از فهم دینی به درک تجددی در آستانۀ نهضت مشروطه

نوع مقاله : علمی ـ پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 استادیار دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران

چکیده

این مقاله به بررسی چگونگی تحول معنایی مفهوم «ملت» در آغاز آشنایی ایرانیان با منظومۀ فکری تجدد می‌‌پردازد. «ملت» در متون و ادبیات سنتی به‌‌معنای «دین» و مذهب است، اما در آغاز آشنایی ایرانیان با تجدد، جایگزین مفهوم «nation» به معنای اصالت ارادۀ افراد خودآگاه دارای حقّ شد که اساساً مفهومی غیردینی و حتّی ضدّدینی است. مقاله نشان می‌دهد که سه عامل اصلی زمینه‌‌ساز این جایگزینی بوده‌اند: نخست رخدادهای سیاسی و اجتماعی شتابان میانۀ دورۀ قاجار که سبب شد «ملت» افزون بر دین، بر علمای دینی و پیروان دین نیز اطلاق شود و در نتیجۀ پیوند خوردن با دینداران به‌جای دین، یک گام به مفهوم تجددی فردمحور nation نزدیک شود؛ دوم، نظر گروهی از روشنفکران نخستین مبنی بر این که اگر اندیشه‌‌های جدید در قالب مفاهیم دینی و سنتیِ مورد پذیرش جامعۀ مذهبی ایران مطرح شود با مقاومت کمتری روبه‌رو شده و راه گسترش تجدد هموارتر خواهد شد. ‌از این‌رو، آگاهانه بر مفهوم «ملت» تأکید شد؛ زیرا برای ذهن ایرانیان آشنا و مأنوس بود؛ و سوم حضور فراگیر گروه‌‌های مختلف نخبگان ایرانی در امپراتوری عثمانی که در کشمکش با اندیشۀ جدید nationalism قرار داشت و ‌به‌ویژه «نظام ملت» آن در حال تحول به «ملت عثمانی» و «ملت اسلام» و «ملت توران» و «ملت ترک» بود. ادبیات مفهومی و شیوه‌های بیانی نخبگان عثمانی در عصر تنظیمات به فضای عمومی ایران وارد شد. برای انجام این تحقیق از اسناد و متون تاریخی، اشعار و فتاوا و رساله‌‌های دورۀ میانی قاجاریه استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

A Historical Review of How the term, millah (religion), Semantically Evolved from a Religious Understanding to a Modernized Comprehension in the Iranian Constitutional Movement.

نویسندگان [English]

  • Hussein Kachuyan 1
  • Qasem Zaeri 2
چکیده [English]

This paper studies the semantic evolution of the term, millah (religion), the time when Iranians were familiarized with modernity. In the traditional literature, millahmeans religion, but when Iranians became familiar with modernity, it was replaced withnation, meaning the originality of the rightful self-conscious individuals’ will, which was basically a non/anti-religious concept. The current paper demonstrates three major reasons for this replacement: first, the socio-political torrents of the mid-Qajar era that caused the term to be applied to the religious scholars and their followers besides the religion itself; this application was an important step towards the modern individualistic use of the term; second, the idea of a group of early intellectuals that if modern concepts had been conveyed in the form of the publicly-held religious and traditional terms, they would have been welcomed easier, so modernity would have spread faster. Therefore, the term, millah, was reiterated consciously because it was familiar for the Iranians then; and finally, the participation of a huge number of Iranian elites in the Ottoman Empire in which its national system was developing to Ottoman nation, Islamic nation, Turan nation and Turkik nation. The conceptual literature and verbal style of Ottoman elites in the period of tanzimat(reorganization) was penetrated to the public atmosphere of Iran. To do this research, we have relied on the documents, historical texts, poems, fatwas, and treatises of the mid-Qajar period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • millah
  • Nation
  • national system
  • tanzimat period
  • nationalism
  • Qajar
  • modernity
  • constitutional movement

مراجع

  1. احمدی، حمید (1382)، «هویت ملّی ایرانی در گسترۀ تاریخ»، فصلنامۀ مطالعات ملّی، بهار، ش 15، ص19، تهران: موسسۀ مطالعات ملّی.
  2. انتخابی، نادر (1390)، ناسیونالیسم و تجدد در ایران و ترکیه، تهران: نشر نگارۀ آفتاب.
  3. اینالجیق، خلیل (1391)، «تنظیمات چیست»؟ در: اینالجیق، خلیل و محمد سید دانلی اوغلو (1391)، امپراتوری عثمانی در عصر دگرگونی تنظیمات، ترجمه: رسول عربخانی، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
  4. آبادیان، حسین (1383)، بحران مشروطیت در ایران، تهران: موسسۀ مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
  5. آجودانی، ماشاءالله (1392)، مشروطۀ ایرانی، تهران: نشر اختران.
  6. بهار، محمدتقی (ملک‌الشعراء) (1363)، تاریخ مختصر احزاب سیاسی، ج دوم، تهران: امیرکبیر.
  7. بیگدلو، علیرضا (1380)، باستان‌‌گرایی در تاریخ ایران معاصر، تهران: نشر مرکز.
  8. ترکمان، محمد (1367)، مدرس در پنج دورۀ تقنینیه، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
  9. حضرتی، حسن (1389)، مشروطۀ عثمانی، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.

10. داوری اردکانی، رضا (1365)، ناسیونالیسم و انقلاب، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

11. کاتوزیان، محمدعلی همایون (1380)، تضاد دولت و ملت (نظریۀ تاریخ و سیاست در ایران)، ترجمه: علیرضا طیّب، تهران: نشر نی.

12. کوچوک، جودت (1391)، «نظام ملت در امپراتوری عثمانی و تنظیمات»، در: اینالجیق، خلیل و محمد سید دانلی اوغلو (1391)، امپراتوری عثمانی در عصر دگرگونی تنظیمات، ترجمه: رسول عربخانی، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.

13. لوئیس، برنارد (1384)، مشکل از کجا آغاز شد؟ (تاثیر غرب و واکنش خاورمیانه)، ترجمه: شهریار خواجیان، تهران: نشر اختران.

14. ـــــــــــــــــ (1386)، خاورمیانه (دو هزار سال تاریخ از ظهور مسیحیت تا امروز)، ترجمه: حسن کامشاد، تهران: نشر نی.

15. مشکور، محمدجواد (1368)، فرهنگ فِرَق اسلامی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی.

16. مومنی، محمدباقر (1372)، دین و دولت در عصر مشروطیت، تهران: نشر باران.

17. ناظم‌الاسلام کرمانی، میرزا محمد (1357)، تاریخ بیداری ایرانیان، به اهتمام سعیدی سیرجانی، تهران: نشر آگاه.

18. نجفی، موسی (1376)، بنیاد فلسفۀ سیاسی در ایران (عصر مشروطیت): تلاقی اندیشۀ سیاسی اسلام و ایران با غرب، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

19. ـــــــــــــــــ (1378)، مقدمۀ تحلیلی تاریخ تحولات سیاسی ایران (دین، دولت و تجدد: تکوین هویت ملی نوین ایران از عصر صفویه تا دوران معاصر)، تهران: نشر منیر.

20. ـــــــــــــــــ  و رسول جعفریان (137۳)، سدۀ تحریم تنباکو، تهران: انتشارات امیرکبیر.

21. نورایی، فرشته (1352)، تحقیق در افکار میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.

22. ونیولی، جرارد (1381)، ایدۀ ایران، ترجمه: الهام کوشا، دربنائی، محسن و دیگران (1381)، خودکاوی ملی در عصر جهانی‌شدن، تهران: نشر قصیده‌‌سرا.

23. یغمایی، اقبال (1357)، شهید راه آزادی سیدجمال واعظ اصفهانی، تهران: توس.

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 14 مهر 1394
  • تاریخ پذیرش: 14 مهر 1394

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار